Kształtowanie nawyków u nastolatków

Cel: Poznać samego siebie i odważyć się działać.

Nawyki są czynnościami, które wykonujemy automatycznie, często nie zdając sobie z tego sprawy. Często jednak złe nawyki wyniesione z domu utrudniają funkcjonowanie w świecie zewnętrznym, kiedy nastolatek musi zmierzyć się z zadaniami stawianymi przez szkołę, organizacją czasu i relacjami z nowymi ludźmi. Nastolatek to młody człowiek, który zaczyna na nowo określać i kształtować swoją tożsamość, odkrywa kim jest i zastanawia się, kim chciałby być w przyszłości i zdecydowanie potrzebuje wtedy drogowskazów, pozytywnych wzorców, które będzie mógł naśladować i wyrabiać w sobie dobre nawyki.

Nastolatek Powinien dowiedzieć się od dorosłych, że:

• jego codzienne czynności kształtują jego życie,
• on sam może zmieniać wyuczone już nawyki
• dzięki zmianie nawyków może:

* przejąć kontrolę nad swoim zachowaniem i nad własnym życiem,

* przezwyciężyć to, co staje mu na drodze,

* podejmować dobre decyzje

* określać własny system wartości, wybierając priorytety,

* dobrze organizować czas, by zdziałać więcej,

* nawiązać lepsze relacje z rodzicami i przyjaciółmi,

* pracując nad sobą, uwierzyć we własne możliwości i stać się szczęśliwym.

Co przede wszystkim trzeba zmienić? Paradygmaty na zasady!

Paradygmaty

Na co dzień ludzie kierują się paradygmatami, czyli opiniami na temat wszystkiego, co ich otacza, a także opiniami o nich samych. Paradygmaty bywają bardzo często fałszywe. My dorośli wyrabiamy sobie zdanie na jakiś temat często na podstawie nikłych przesłanek, nie sprawdzonych opinii innych i zwyczajnego braku wiedzy. Młodzi ludzie dopiero kształtują swoją tożsamość, dlatego też ich opinie bywają kategoryczne, zmienne, a opinie o nich samych odbierane są jak wyrok w ogromnym stopniu rzutujący na poczucie własnej wartości. Człowiek potrafi utwierdzić się w tym, że to, co usłyszał, jest prawdą i nie podejmuje poszukiwań, tkwiąc w błędnych przekonaniach. Niestety w przypadku młodych osób, kiedy paradygmaty dotyczą ich samych, mogą one prowadzić do niskiej samooceny, a w dodatku do poszukiwania w zachowaniu otoczenia dowodów na to, że są one prawdziwe. Często słyszymy od nastolatków, że nie są w stanie czegoś osiągnąć, że się do tego nie nadają i szukają na co dzień potwierdzenia, że rzeczywiście nie wszystko im wychodzi.

Można jednak to zmienić.

Skoro szukają oni w otoczeniu dowodów na to, kim są, to stańmy się ludźmi, którzy w nich wierzą, pokażmy im, jak błędne jest takie myślenie, pokażmy im ich wartość. Podpowiedzmy im, żeby sami otaczali się ludźmi, którzy im dopingują i doradzają, a nie krytykują i wydają opinie. Młody człowiek musi bowiem zobaczyć, jak wiele potrafi i jak wiele może osiągnąć, nie zaś  – czego znowu nie wie i z czym znowu sobie nie poradził.

Rodzice

Szczególne znaczenie będzie miało dla nastolatka to, jak postrzegają go rodzice, bo od początku życia to oni są dla niego autorytetem. Ich ocena osiągnięć dziecka czy stawiane wymagania mają zasadniczy wpływ na jego zachowanie i postrzeganie przez nie samego siebie.

Rówieśnicy

Szkolni koledzy będą dla niego kolejnymi paradygmatami, którymi będzie się w życiu kierował. Ilość polubień na Facebooku, próba zdobycia prestiżu wśród rówieśników poprzez drogie ubrania czy najlepszy smartphone to będą jego filary, na których będzie chciał oprzeć swoje życie. Młody człowiek będzie szukał sposobów, jak zdobyć ich względy, jak być dobrze odbieranym, całą uwagę koncentrując na ich opinii na swój temat.

Nastolatki nie mając jeszcze doświadczenia, często nie rozumieją relacji między ludźmi i oceniając zachowanie rodziców, nauczycieli, przyjaciół, budują fałszywy paradygmat o swoich najbliższych, a także o tym, jak tamci ich postrzegają. Stąd częste nieporozumienia w rozmowach i trudne relacje z dorastającym człowiekiem.

Zasady zamiast paradygmatów

Dorośli ludzie kierują się w życiu zasadami. One dotyczą każdego człowieka, który chce kontrolować własne życie, wchodzić w relacje z innymi i realizować własne cele. Młody człowiek powinien poznać podstawowe zasady, na których należy budować swoje życie. To dorośli muszą mu pokazać, co oznacza szacunek, szczerość, ciężka praca czy lojalność. Nawyki, które każde dziecko powinno w sobie wykształcić, opierają się właśnie na zasadach, nie zaś na paradygmatach. Nastolatki powinny poznać zasady, które będą dla nich najlepszym życiowym przewodnikiem.

Zmienić samego siebie

Każdy nastolatek musi zdać sobie sprawę z tego, że aby cokolwiek osiągnąć, musi najpierw zmienić samego siebie, swoje nastawienie do własnych możliwości i działań. Nie może trwać w przeświadczeniu, że nic się nie da zrobić, że on nie ma wystarczających sił w sobie. Musi zrozumieć, że może pokonać w sobie lęki, a często i lenistwo, ale wymaga to ogromnego wysiłku, który na ogół przez innych pozostanie niezauważony. To bardzo trudne przemóc się i zacząć działać wbrew przyjętej przez siebie opinii, że coś jest niemożliwe do wykonania. Młody człowiek, dla którego opinia innych ma ogromne znaczenie, może ulec presji rówieśników, swoim kompleksom czy zazdrości i wówczas rzeczywiście będzie miał problem, by zacząć coś zmieniać. Jego niskie poczucie własnej wartości można jednak wzmacniać.

Musi on dostać wyraźną instrukcję, co w takim wypadku robić:

• zaufać sobie i traktować siebie poważnie; jeśli sobie coś obieca, musi dotrzymać obietnicy
• jeżeli czuje się źle, bo nic mu w życiu nie wychodzi, to powinien pomóc innym w drobnych codziennych rzeczach, bo pomagając komuś innemu, koncentruje się na nim, a nie na sobie
• być dla siebie wyrozumiały, bo popełnianie błędów jest czymś naturalnym, to na nich się uczymy
• pozostawać sobą, a nie naśladować innych.

Nastolatek musi zrozumieć, czym jest uczciwość wobec samego siebie. Czy chce w życiu realizować siebie, czy woli słuchać jacy są inni i starać się swoim zachowaniem im przypodobać. Nie są to łatwe zadania dla młodego człowieka, który dopiero próbuje poznać samego siebie.

Dać sobie czas

Istotnym etapem na drodze do zmian jest czas na przemyślenie tego, co chce się robić, kim chce się być, by nie postępować impulsywnie i pod wpływem opinii innych. Na każdy temat nastolatek musi wyrobić sobie swoją własną opinię. Bardzo duży wpływ na ocenę samego siebie ma odnalezienie w sobie jakiś talentów. Dorośli mogą podpowiedzieć nastolatkowi, czym mógłby się zająć albo żeby przemyślał, co lubi robić i jakie umiejętności chciałby w sobie rozwijać. Drobne sukcesy w tym, w czym jesteśmy dobrzy, oraz robienie tego, co sprawia przyjemność, to klucz do podniesienia swojej samooceny.

Stać się proaktywnym

Młodzi ludzie często uważają, że w ich życiu niewiele rzeczy zależy od nich samych. Za swoje porażki obwiniają innych. Za oceny – nauczycieli, za problemy w domu – rodziców, za złe relacje z rówieśnikami – ich właśnie, nie siebie. Uważają, że są tacy, bo tak ukształtowali ich rodzice, szkoła i znajomi. Nie znajdują winy w swoim braku działania. Często nie są świadomi, że nie próbują sami zmienić swojego losu. Potrafią reagować agresją wobec innych, sami uznając siebie za ofiarę sytuacji.

Nastolatek powinien dowiedzieć się od dorosłych, że:

• jego zachowanie nazywane jest reaktywnym, a może stać się proaktywny
• zamiast jechać w samochodzie życia jako pasażer, może zacząć go prowadzić
• może sam decydować o tym, czy zaistniała sytuacja wyprowadzi go z równowagi i zepsuje cały dzień, czy mimo wszystko przebaczy i wyjdzie z niej z uśmiechem
• może skupić się na tym, co jest w stanie kontrolować, czyli na reakcjach wobec sytuacji, które go spotykają
• reagowanie agresją, bo nie przemyślało się danej sytuacji i nie wyciszyło emocji, pokazuje, że nie mamy szacunku do innych ludzi, ale też do samych siebie, bo takim postępowaniem stawiamy siebie w złym świetle
• samo nic się nie zmieni, ale on może zmienić nawyk oczekiwania na nawyk działania

Wyznaczanie celów i określanie zasad

Jeżeli pokażemy nastolatkowi, że może zmieniać swoje życie, to musimy nauczyć go, że każde działania wymaga określenia celów. Nie można iść w dowolnym niesprecyzowanym kierunku, tak jak nie wolno iść w złym. Jest to trudny nawyk, bo wymaga od młodego człowieka określenia najpierw swojego systemu wartości, zastanowienia się, kim chce się być. Określanie przez nastolatka, co jest dla niego ważne w życiu, jest zależne od wartości przekazanych przez rodziców i środowisko. To, jakie wartości nastolatek ma wpojone w dzieciństwie, takimi będzie się kierował przy określaniu celów. Często te wartości przesłania chęć zdobycia prestiżu w gronie rówieśników. Wtedy nastolatek zmienia swoje cele. Zwycięża konformizm, a dążenie do sukcesu staje się mało istotne.

Nastolatek powinien wyznaczyć sobie plan działania bez względu na okoliczności, w jakich się znajdzie, a to oznacza, że nie może tego planu opierać na obecnych przyjaciołach, trudnościach w nauce, na tym, co jest teraz modne, o czym mówi telewizja. Często młodzi ludzie wybierają te ścieżki, którymi idą wszyscy rówieśnicy, chociaż pewnie większość z nich idzie tymi ścieżkami z tego samego powodu; bo idą nimi inni. Jest to psychologia tłumu.

Nastolatek musi odkryć w sobie:

• co jest jego mocnymi stronami?
• co lubi robić?
• kto jest dla niego autorytetem?
• kto jest dla niego ważny?
• o co chce walczyć?
• jaki chce być?

To jest jego misja, a w jej wypełnianiu pomogą wyznaczane cele. Te zaś wymagają rozłożenia działań na etapy, na mniejsze cele, na dłuższy czas. Wtedy osiągnięcie sukcesu stanie się bardziej realne. Ważne jest też samo nastawienie człowieka, to jakich słów używa, gdy postanawia realizować cel. Czy mówi, że spróbuje to zrobić, czy po prostu, że to zrobi. To osoby reaktywne mówią o próbowaniu. Proaktywne nastawiają się na zrobienie czegoś.

W trakcie kształtowania nawyków pojawiają się chwile zwątpienia. Nawet kiedy nastolatek zdecydował się już na działanie, może dojść do wniosku, że nie podoła i nie osiągnie wyznaczonego celu. Ważne jest więc, by miał obok siebie kogoś, kto go będzie wspierał i mu kibicował. Może to być rówieśnik, który podjął się takiego samego zadania i nawzajem będą się wówczas wspomagać. Może to być nauczyciel czy rodzic, który będzie dopytywał, na ile jest już bliżej swojego celu. Bycie dostrzeganym i wspieranym w chwilach walki z samym sobą daje dużą dawkę motywacji do dalszego działania. Poczucie słabości może stać się siłą do działania. Chęć bycia lepszym, silniejszym, to już połowa sukcesu. Nastolatek powinien dostać wyraźny sygnał, że jego zadaniem jest doskonalenie samego siebie, zmienianie w sobie swoich nawyków, by budować lepsze życie. Nie chodzi o to, by coś z tego mieć, ale by coś w przyszłości z siebie dać.

Ustalanie priorytetów

Istotnym nawykiem, który ułatwia realizację celów, jest ustalanie priorytetów i przedkładanie istotnych spraw nad te mało ważne. Pierwszym krokiem jest uświadomienie nastolatkowi, jak wiele rzeczy nieistotnych a zabierających dużo czasu wykonuje w ciągu dnia, że wiele działań, które jego zdaniem są bardzo pilne, mogą go odciągać od spraw ważniejszych. Dlatego też musi ustalić, jakie cele powinien realizować w pierwszej kolejności ze względu na ich wagę, a nie pilność. Nastolatki często boją się odmówić innym wykonania czegoś, dla wszystkich chcą mieć czas i nie potrafią rezygnować ze spotkań, które każdy co chwilę proponuje. Obawiają się, że kogoś tym urażą, chcą zadowolić wszystkich znajomych. Nauka asertywności, by wiedzieć, kiedy mam czas i mogę się na coś zgodzić, a kiedy muszę odmówić, bo są rzeczy ważniejsze, to ważna lekcja dla młodego człowieka. Wybór priorytetów wiąże się z koniecznością rozplanowania ich w czasie. Istotna jest tu więc systematyczność, znalezienie czasu dla siebie i innych, by realizować zadania wyznaczone przez szkołę, dom, ale też umożliwić sobie samorealizację i odpoczynek. Do tego nastolatkom przydają się terminarze. Mogą wtedy zaplanować wszystko na początku tygodnia. Mają możliwość wpisania najpierw rzeczy ważnych, rozeznania się, ile potrzebują na nie czasu, a później mogą wprowadzić te mniej istotne, na których też im zależy. Terminarz pozwala wyznaczyć sobie czas na poszczególne role, jakie się w życiu pełni, zarówno jako ucznia, jak i przyjaciela czy członka rodziny.

Wychodzenie ze strefy komfortu

Po wprowadzeniu w życie terminarza pojawia się drugi aspekt takiego nawyku. Jest to zobowiązanie, że dochowa się tych wszystkich postanowień, które zostały w kalendarz wpisane. Łatwo jest wykonywać rzeczy, które sprawiają człowiekowi przyjemność, przy których czuje się komfortowo. Wyznaczone cele mogą okazać się trudne w realizacji, wymagają od młodego człowieka ryzyka, wychodzenia do ludzi i nawiązywania nowych relacji. Okazuje się, że często ciekawy cel wymaga od nastolatka wyjścia na forum, przekonania innych do swoich pomysłów, a często też własnych wartości. Trzeba pokazać młodym ludziom, którzy dopiero odkrywają życie, że za trudami i walką z samym sobą stoi ciekawa przygoda i możliwość realizacji samego siebie. Wymaga to zawsze odwagi, ale zawsze bardziej opłaca się takie ryzyko, niż wycofanie się z marzeń. To zawsze przynosi zadowolenie, bo człowiek szanuje siebie samego za to, że się nie poddał i spróbował. A trudne chwile, które pojawiają się po drodze, to po prostu konflikt pomiędzy tym, co wydaje się trudne, ale jest właściwe, a tym, co postrzegamy jako łatwiejsze. Nastolatek musi odpowiedzieć sobie na pytanie, czy opłaca się robić rzeczy łatwe, które do niczego wielkiego nie prowadzą. Głównym czynnikiem sukcesu jest tu utrzymanie stałej dyscypliny przy realizacji celu. Okazuje się, że większość z nas nie lubi żmudnych ćwiczeń, powtarzania tych samych czynności, czy wkładania w coś większego wysiłku. Jednakże ludzie sukcesu robią to wszystko, nawet jeżeli tego bardzo nie lubią, bo chcą osiągnąć swój cel. Dlatego mimo trudu wychodzą ze strefy komfortu i niejednokrotnie zmuszają się do działania, rezygnując z rzeczy przyjemniejszych. Tak naprawdę więc trzeba ćwiczyć siłę woli, bez której ciężko wykształcić w sobie nawyk realizacji celów.

Na podstawie książki Seana Coveya 7 nawyków skutecznego nastolatka, Rebis 2016;