Motywacja pozytywna w praktyce

Popularne powiedzenie wśród teoretyków edukacji mówi, że 90% motywacji powinno opierać
się na motywacji pozytywnej i wzmacniającej. Bardzo często obiegowe „mądrości” nie do końca się
sprawdzają – w tym jednak wypadku jest inaczej! Ba, można zaryzykować tezę, że nawet
dziewięćdziesiąt procent motywacji pozytywnej to nadal za mało. Jak ją osiągnąć, co ona daje, jakie
konkretne narzędzia można zaimplementować w codzienność szkolną, by wdrożyć u uczniów
motywację pozytywną? Na te pytania postara się odpowiedzieć niniejszy artykuł. Bazował będę przede
wszystkim na doświadczeniach z pracy w szkole opartej o system edukacji spersonalizowanej
i zróżnicowanej, przekonany jestem jednak, że zaprezentowane rozwiązania są w większości na tyle
uniwersalne, iż sprawdzą się we wszystkich typach placówek.

Warunki konieczne do spełnienia

Pierwszym warunkiem sine qua non pozytywnej motywacji jest… ciekawa lekcja. Wydawałoby
się to truizmem, a jednak warto aż do znudzenia powtarzać: uczniowie zainteresowani tematyką,
umiejętnie „wciągnięci” w lekcję i omawiane zagadnienia przez charyzmatycznego nauczyciela
uczącego całą swoją osobowością i przykładem (a nie tylko pomocami dydaktycznymi) po prostu chcą
się uczyć! Nie ma tu znaczenia nauczany przedmiot – zapewne każdy z nas ze swojego szkolnego
doświadczenia w dzieciństwie bez pudła wskaże te lekcje, a raczej tych nauczycieli, którzy potrafili
zafascynować swoimi dziedzinami wiedzy. Oczywiście – dobra lekcja wymagać będzie od
przedmiotowca rzetelnego przygotowania, określenia celów, ciekawych metod i… entuzjazmu. Drugim
koniecznym fundamentem pozytywnej motywacji jest coś, co nazywam dobrym „klimatem” do
przekazywania wiedzy podczas konkretnej lekcji. Buduje się go poprzez:

• dbanie o rzeczywisty, wzajemny, dwukierunkowy szacunek (na linii nauczyciele-uczniowie i uczniowie-uczniowie)
• słuchanie wypowiedzi uczniów i zachęcanie ich do wypowiadania się, dzielenia
• swoim zdaniem podczas lekcji
• wyraźne publiczne podkreślanie, że nie jest wstydem pomylić się, popełnić błąd
• merytoryczny w dyskusji (gdyż w ten sposób się uczymy)
• publiczne werbalne piętnowanie wyśmiewania się uczniów z wypowiedzi kolegów
• docenianie wysiłku i pracy
• szukanie realnych pozytywów w pracy konkretnego ucznia
• sprawiedliwe ocenianie
• indywidualną analizę ocen
• pracę na indywidualnych celach edukacyjnych i personalistyczne omawianie ich osiągania
• zwracanie uwagi na jakość argumentacji i sposób wypowiadania się oraz uzasadniania swoich myśli

Wreszcie trzecim warunkiem sine qua non, tym razem na poziomie organizacyjnym, jest takie
zbudowanie szkoły oraz atmosfery w placówce, aby w codzienności nauczania wspierana była
motywacja pozytywna. System pracy musi do niej zachęcać, nauczyciele muszą być do niej rzeczywiście
przekonani (drobny przykład – absolutnie niedopuszczalne są takie pomysły jak np. karne kartkówki za
złe zachowanie) i naprawdę ją stosować, w trakcie szkoleń przypominane są zasady pozytywnej
motywacji oraz w kontaktach z rodzicami zaznacza się wagę tego aspektu.

Wszystko to gwarantuje wyjściową sytuację, w której uczestnicy procesu edukacyjnego szanują
się nawzajem i rozumieją, że zdobywanie wiedzy i samodzielne myślenie to wspaniała przygoda pod
kierunkiem sprawiedliwego nauczyciela-autorytetu. Po zarysowaniu fundamentów warto teraz przejść
do konkretnych metod:

Metody

a. System plusów

Mowa tu o plusach za aktywność w trakcie lekcji. Poprzez aktywność należy rozumieć każde
pozytywne działania ucznia (merytoryczne, zgodne z zasadami zachowania) = po prostu
szeroko rozumianą chęć / gotowość do pracy np. już samo zgłoszenie się do czytania tekstu
[nawet jeśli ani razu nauczyciel nie wyznaczy danego ucznia do zadania itd. !], wyrażenie
własnej opinii, zadanie pytania na temat, zgłoszenie się do wypowiedzi, bardzo dobrą pracę
z ćwiczeniami, przyniesienie dodatkowych materiałów… W prawidłowo ustawionym systemie
plusy generują piątki z aktywności [np. pięć plusów daje piątkę], a następnie piątki z aktywności
są w stanie realnie wpłynąć na ocenę śródroczną/roczną [np. w przypadku oceny wahającej się
między dwoma poziomami „wyciągnąć” ją na poziom wyższy]. UWAGA: system plusów działa
najlepiej jeśli:

• stosowany jest zawsze
• stosowany jest publicznie [najlepiej pod koniec KAŻDEJ lekcji mieć wygospodarowane trzy
  minuty, aby na głos odczytać listę i powiedzieć, kto za co dostaje plusa]
• stosowany jest konsekwentnie
• stosowany jest w sposób personalistyczny [a więc w odniesieniu do celów i pracy danej osoby:
  uczeń X, nieśmiały z natury, doceniony zostanie publicznie za dwa zgłoszenia się do pracy w czasie lekcji i wyrażenie na głos swojego poglądu; uczeń Y, przebojowy i ambitny, doceniony zostanie za dużą ilość zgłoszeń i szacunek wobec wypowiedzi kolegów itd.]
• stosowany jest w sposób wyważony [to najtrudniejsze – nie może dojść do „inflacji” plusów,
  z drugiej strony muszą one być „osiągalne”]

b. Motywujące zadania dodatkowe dla chętnych

Nauczyciel tworzy listę tematów, które uczniowie mogą opracować w formie prezentacji. Takie
prezentacje mogą skutkować pozytywnymi ocenami z aktywności, które są w stanie realnie
wpłynąć na ocenę śródroczną/roczną [podobnie jak piątki z plusów]. UWAGA:

• tematy prezentacji podaje nauczyciel do wyboru w powiązaniu z programem i bieżącym
  materiałem lekcji
• prezentacje powinny być w formie edukacyjnych plakatów (np. formatu a3) samodzielnie
  wykonanych przez ucznia (najlepiej odręcznie) w domu i oddanych na określony termin
• oceniać powinno się zarówno poziom merytoryczny, jak i wkład pracy oraz wysiłek włożony
  w przygotowanie prezentacji
• dodatkowo można ocenić wystąpienie związane z omówieniem prezentacji
• efekt pracy musi być publiczny: za zgodą ucznia prezentacja ozdobi korytarzową gazetkę np.
  historyczną, a informacja o pozytywnej ocenie, jak i dobrych stronach „plakatu”, będzie
  podana na głos w klasie
• tematy prezentacji powinny pojawiać się regularnie w ciągu roku szkolnego [a nie tylko
  „ratunkowo” tuż przed wystawianiem ocen] = ma to zachęcić do regularnej pracy

c. Możliwość uczciwego powalczenia o oceny [w kontekście pracy na celach]

Zawsze należy docenić chęć uczciwej walki o oceny. Jeśli sytuacja ocenowa danego ucznia
wskazuje na ocenę „pomiędzy”, warto wyznaczyć mu zadanie dodatkowe, umożliwić poprawę
niechcianej oceny itd. Pamiętajmy jednak o kilku aspektach:

• oceny nie mogą spaść „z kosmosu”, muszą być pochodną ocen z całego roku
• zawsze należy przypominać uczniom, że nie sama ocena jest najważniejsza tylko włożony
  wysiłek/starania/wolumen pracy – ocena jest tylko efektem tego
• warto zaznaczać publicznie, że nie wolno porównywać się ocenami z koleżankami i kolegami
• każdemu uczniowi warto tłumaczyć, iż najbardziej liczy się to, czy ktoś zrealizował swój
  potencjał, czy zrealizował wyznaczone cele a nie to, jaka jest konkretna ocena

Jeśli uczeń zmieni myślenie o ocenach, będzie widział je w kategorii sukcesu krok po kroku,
realizacji wyznaczonego celu na dany okres czasu – jego motywacja do pracy wzrośnie (a co za
tym idzie paradoksalnie ostatecznie też same oceny się poprawią).

d. Kółka

Koła zainteresowań to doskonałe narzędzie pozytywnej motywacji uczniów. Kluczowe jest tu
takie zaplanowanie tematów kółek, by z jednej strony nawiązywały do bieżących lekcji,
a z drugiej posiadały faktor „WOW”. Zadaniem koła zainteresowań jest budowanie
pozytywnego klimatu i nastawienia uczniów do przedmiotu. Kółka powinny mieć bardzo
wysoki poziom merytoryczny – dzieci, tak jak wszyscy ludzie, lubią być traktowane serio
i docenione. Zawieszenie poprzeczki merytorycznej odpowiednio wysoko powoduje, że
uczestnicy koła naprawdę starają się do tej poprzeczki dorównać i realnie rozwijają swoją
wiedzę. Kółko zainteresowań może też zawierać elementy lekcji odwróconych – sprawdza się
to bardzo dobrze zwłaszcza w klasach starszych [np. uczeń wybiera temat i na konkretny termin
przygotowuje prowadzenie zajęć]. Tematem pokrewnym są dodatkowe zajęcia dla uczniów
biorących udział w konkursach oraz indywidualne zajęcia wyrównawcze dla tych dzieci, które
potrzebują powtórzyć materiał. Odpowiednie ustawienie tych zajęć oraz zbudowanie
właściwego klimatu wokół nich również buduje w uczniach pozytywną motywację.

e. Wycieczki

Jednym z najlepszych narzędzi motywacji pozytywnej są wycieczki, wyjścia edukacyjne, lekcje
w terenie. Po pierwsze same w sobie zapewniają niezwykle skuteczny transfer wiedzy (zawsze
lepiej zapamiętuje się przeżyte doświadczenie niż przeczytane/usłyszane informacje). Po
drugie są szansą na lepsze integrowanie się zespołu klasowego, co ogólnie będzie wpływało na
bardziej pozytywny klimat pracy. Przede wszystkim jednak ciekawe lekcje w terenie sprawiają,
że uczniowie zdecydowanie lepiej pracują na przedmiocie w ogóle: wzrasta motywacja do
starań i samodzielnej nauki, nastawienie do pracy, chęć nabywania wiedzy.

f. Konkursy

Konkursy oraz publiczne docenianie wysiłku włożonego w przygotowanie do nich np. w postaci
publicznego komentarza czy oceny z aktywności (nawet jeśli dane dziecko nie osiąga wybitnych
wyników) bardzo wzmacniają motywację pojedynczych uczniów oraz klasy jako całości.
Kluczowy jest tu aspekt traktowania się serio – docenić należy wysiłek i pracę, a nie sam wynik.
Stąd najlepiej połączyć konkursy z dodatkowymi zajęciami dla „olimpijczyków”.

g. Powtórka w formie quizu/gry